Czyli Co, jak i dla kogo?
Spektrum autyzmu to taki sposób funkcjonowania człowieka, w którym poruszanie się w świecie społecznych reguł, zasad i norm nie jest oczywiste. I ta „nieoczywistość” może przybierać bardzo różne formy. Od takich, w których deficytom społecznym towarzyszą poważne problemy komunikacyjne oraz utrudnienia dodatkowe związane na przykład z głębszą niepełnosprawnością intelektualną, po takie, w których dana osoba, mimo dobrej sprawności intelektualnej i radzenia sobie w różnych innych obszarach, w sferze społecznych znaczeń, często ukrytych, wielowarstwowych, emocji, wielopoziomowej komunikacji i tego wszystkiego, co sprawia, że sprawnie reagujemy na sygnały społeczne i potrafimy się do nich dostroić, porusza się niekiedy niczym przybysz z odmiennej cywilizacji. Ten sposób poruszania się wśród zawiłości społecznych reguł jest zresztą w autyzmie sprawą bardzo indywidualną. Nie ma jednego wzorca, w jaki autyści funkcjonują pod względem społecznym. Wspólnym mianownikiem zaburzeń ze spektrum autyzmu, tudzież – jak coraz powszechniej się rzecz ujmuje – stanów ze spektrum autyzmu, jest jednak występowanie szeregu trudności i wyzwań w obszarze funkcjonowania społecznego i komunikacyjnego. Trudności te wyjaśniane są często występowaniem deficytów w obrębie tzw. teorii umysłu – czyli pewnego mechanizmu poznawczego, który sprawia, że potrafimy rozumieć i przewidywać stany mentalne i emocjonalne innych ludzi oraz regulować w oparciu o nie swoje zachowanie. Dlatego też obszar społeczny jest tym, w którym staramy się szczególnie osobom z autyzmem pomóc, a jedną z takich form wsparcia jest trening umiejętności społecznych.
Czym jest trening umiejętności społecznych? Czym są umiejętności społeczne?
Zdaniem A.J. Cotugno, autora książki „Terapia grupowa dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu” (Wyd. Fraszka Edukacyjna), czym innym są umiejętności, a czym innym kompetencje społeczne. Kompetencje społeczne są, zdaniem tego autora,zespołem zdolności stanowiących bazę dla nabywania konkretnych umiejętności. Cotugno porównuje kompetencje do „nóg”, dzięki posiadaniu których możliwa jest faktyczna nauka chodzenia. Co będzie kompetencją? Na przykład umiejętność regulowania emocji, motywacja do nawiązywania i umiejętność podtrzymywania relacji, elastyczność w kontakcie z innymi, rozumienie myśli, zachowań i intencji innych osób. Umiejętności społeczne natomiast to „faktyczne narzędzia lub wyuczone umiejętności wchodzenia w prawidłowe interakcje społeczne i komunikację międzyludzką”. Są to więc konkretne, realne, nabyte umiejętności. Przykładem może być umiejętność prowadzenia rozmowy, załatwiania różnych spraw, autoprezentacji, składania komuś życzeń, w przypadku dzieci – włączania się do zabawy, dzielenia zabawkami itp.
Co zatem „trenujemy” prowadząc z osobami z autyzmem trening umiejętności społecznych?
Kompetencje społeczno – emocjonalne są wypadkową długiego procesu socjalizacji, w którym – dzięki różnorodnym doświadczeniom zdobywanym w relacjach – budujemy pewien system strategii, sposobów reagowania i radzenia sobie, który możemy elastycznie wykorzystywać w różnych społecznych kontekstach. Naturalny cykl rozwoju społecznego, związanego z przechodzeniem przez kolejne etapy socjalizacji, jest u osób z autyzmem w różnym stopniu zakłócony. Charakterystyczne dla spektrum autyzmu deficyty, w tym braki w zakresie teorii umysłu, utrudniają nabywanie kompetencji społeczno – emocjonalnych. Stąd też bardzo wiele programów treningowych skupia się na nauczaniu konkretnych umiejętności. Są to programy oparte na modelu poznawczo – behawioralnym, zawierające techniki odgrywania ról i ćwiczenia konkretnych strategii zachowań, które są następnie powielane i wzmacniane także poza grupą treningową.
Co oprócz Goldsteina?
Mówiąc o treningu umiejętności społecznych dla dzieci ze spektrum autyzmu zazwyczaj na pierwszym miejscu przywołuje się model Goldsteina. Arnold P. Goldstein jest autorem programów wspierania kompetencji społecznych u dzieci i młodzieży z różnych grup problemowych. Jego działania w dużej mierze koncentrują się na budowaniu strategii służących zapobieganiu agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży, jednak są dedykowane również dzieciom o zaburzonym rozwoju oraz tym, wykazują trudności społeczne z przyczyn nie wynikających z całościowych zaburzeń rozwoju. A.P. Goldstein w latach 70. opracował metodę zwaną Skillstreaming, w odniesieniu do trzech grup wiekowych: małych dzieci, dzieci w wieku szkolnym i nastolatków. W latach 80. z kolei stał się autorem metody zwanej Treningiem Zastępowania Agresji (Agression Replacement Training – ART). Metodologia Goldsteina opiera się na podejściu poznawczo – behawioralnym. Podstawą nabywania umiejętności jest u niego modelowanie, opierające się na uczeniu się przez obserwację, odgrywaniu ról, odpowiednim wzmacnianiu lub osłabianiu zachowań oraz transferowaniu zachowań na realne sytuacje (patrz: A.P. Goldstein, E.McGinnis, Skillstreaming. Kształtowanie umiejętności ucznia. Nowe strategie i perspektywy nauczania umiejętności prospołecznych, Warszawa: Fundacja Karan, 1997).
Model odgrywania ról, jakkolwiek bardzo przydatny, nie jest jednak jedynym modelem pracy z grupą osób ze spektrum autyzmu, a tworzone programy pracy grupowej oraz także indywidualnej z dziećmi mogą zawierać cele sprzyjające również budowaniu kompetencji.
W jaki sposób można prowadzić trening umiejętności społecznych?
Możliwych modeli pracy grupowej z dziećmi ze spektrum autyzmu jest wiele. Zaryzykowałabym tezę, że nie obowiązują tutaj żadne sztywne reguły. Główną regułą jest umiejętność zdefiniowania zakładanych celów oraz takiego planowania pracy, która będzie odnosić się do tych celów. Ważna jest też świadomość tego, jak działa grupa, jakiego rodzaju procesy mogą się w takiej grupie pojawiać i w jaki sposób wspierać osoby z autyzmem w tym, by były w stanie w tych procesach się odnaleźć i z nich korzystać. Wymaga to umiejętności takiego dostosowania struktur i form pracy, które będą zapewniać uczestnikom niezbędne poczucie bezpieczeństwa. A poczucie bezpieczeństwa wiąże się też z orientacją, gdzie jestem, po co tu jestem, rozumieniem tego, co się dzieje i co mam robić, jak również poczuciem, że jestem w stanie sobie z tym poradzić. I nie chodzi tutaj o radzenie sobie z poszczególnymi zadaniami czy ćwiczeniami, ale radzenie sobie z sytuacją. Bycie w miejscu, w którym mogę być sobą, uczyć się i popełniać błędy. Do stworzenia takiej sytuacji będzie dążył świadomy trener umiejętności społecznych.
Form pracy może być natomiast wiele i oprócz treningów opartych na modelowaniu i odgrywaniu ról, możemy proponować również:
- Pracę w formie zabaw, gier i ćwiczeń grupowych – czyli wprowadzanie różnych struktur, mających na celu wypracowywanie różnych umiejętności, w szczególności z obszaru komunikacji i współdziałania w grupie. Takie podejście jest optymalne w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym, ale przydatne również w starszych grupach, zwłaszcza w początkowym okresie ich trwania.
- Modele mieszane – wykorzystujące zarówno gry i zabawy, jak i scenki ćwiczące konkretne zachowania. Proporcje wykorzystania danych struktur zależne są od potrzeb i etapu rozwoju grupy. Dobrą praktyką jest w ciągu pierwszych spotkań prowadzenie ćwiczeń integracyjnych i skoncentrowanych na komunikacji, a dopiero po wdrożeniu się uczestników przechodzenie do modelowania i scenek. Pozwoli to zbudować dobry klimat do ćwiczeń oraz uniknąć oporu, jaki może wiązać się z udziałem w scenkach, zwłaszcza w starszych grupach.
- Pracę z wykorzystaniem metody projektów – taka forma zajęć polega na ustaleniu wspólnego projektu, który leżałby na styku zainteresowań wszystkich uczestników. Projekt wymaga zaplanowania różnych działań w toku realizacji, dokonania podziału ról i zadań oraz dynamicznej współpracy. Jest działaniem bardzo angażującym grupę, pozwalającym na ćwiczenie wiele kompetencji związanych ze współdziałaniem z innymi. Z tego też powodu jest odpowiedni dla bardziej zaawansowanych grup.
- Wspólna praca zorientowana na jakiś konkretny cel, czy też z wykorzystaniem konkretnego narzędzia, np. wieloetapowej gry – może być podobna do metody projektów, różnica jest taka, że zadanie może być narzucone z góry, a nie wybierane przez uczestników w procesie grupowym. Można też wykorzystać różne narzędzia związane z modną ostatnio grywalizacją. Autyści często uwielbiają świat gier, więc taka forma ma szansę wyzwolić dużą motywację, a tym samym wspierać realizację celów.
- Praca na procesie, w formie grupy wsparcia / rozwoju osobistego – forma adekwatna dla starszych nastolatków. Może obejmować rozmowy na ważne dla uczestników tematy, a także elementy innych form; wyróżnikiem jest to, że tematyka i formy zajęć ustalane są wspólnie z uczestnikami i dopasowane do toczącego się procesu.
Formę pracy niekiedy może podyktować sama grupa. Zdarza się bowiem, że w toku kolejnych, zaplanowanych uprzednio spotkań, uczestnicy zaczną sami wnosić ważne treści. Mogą to być wątki związane ze szkolnymi frustracjami, potrzebą lepszego radzenia sobie w relacjach koleżeńskich, czasem w samej grupie pojawi się konflikt, wymagający zatrzymania się i pracy.
Często, a nawet zazwyczaj, jest tak, że największą wartością treningu umiejętności społecznych będzie sama praca grupowa, wszystko to, czego można doświadczyć będąc w grupie – reguły i zasady, ale także żywe relacje. Możliwość i potrzeba komunikowania się. Dlatego zadaniem trenera umiejętności społecznych jest nie tylko uczenie konkretnych procedur zachowania, ale także – a może przede wszystkim – pełnienie roli facylitatora, opiekuna, niekiedy też modela czy mentora w procesie, w którym uczestnik może doświadczać i w bezpiecznym środowisku testować praktyczne umiejętności bycia w grupie.
Kto może i kto powinien prowadzić TUS?
Wybierając szkolenie przygotowujące do treningu umiejętności społecznych przyszły trener zastanawia się zwykle „A czy ten kurs da mi odpowiednie kwalifikacje do prowadzenia zajęć?” Jak to jest z tymi kwalifikacjami? Jeśli pracujemy w placówkach systemu oświaty, wówczas kwalifikacje, jakie musimy posiadać, regulują odpowiednie rozporządzenia – w tym przypadku będzie to Rozporządzenie MEN z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz Rozporządzenie MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym . Co wynika z tych dokumentów? Przede wszystkim to, że nauczyciel musi posiadać kwalifikacje dostosowane do rodzaju niepełnosprawności ucznia. W przypadku spektrum autyzmu jest mowa o zatrudnianiu nauczycieli posiadających kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej lub specjalistów. Przepisy regulują zatem, kto może pracować z uczniem ze spektrum, określa formy działań podejmowane przez te osoby (w tym realizacja zajęć wynikających z rozpoznanych potrzeb), nie precyzuje natomiast kwalifikacji do konkretnych zajęć, jakie miałyby być prowadzone. Wynika z tego, iż nauczyciel, który ma kwalifikacje do pracy z uczniem z autyzmem czy Zespołem Aspergera (a więc jest pedagogiem specjalnym lub specjalistą) posiada kwalifikacje do prowadzenia różnych form zajęć z tym uczniami. Zarówno indywidualnych, jak i grupowych. Tyle w kwestii formalnej, która zresztą dotyczy placówek oświatowych, będących głównymi, ale nie jedynymi ośrodkami organizującymi pomoc dla dzieciaków z autyzmem.
Inną rzeczą jest natomiast posiadanie odpowiednich kompetencji związanych z planowaniem pracy grupowej, rozumieniem procesu grupowego oraz umiejętnością zaprojektowania i poprowadzenia takiej formy i zajęć, czyli merytorycznego przygotowania trenera. I właśnie takich kompetencji powinno dostarczać szkolenie przygotowujące do prowadzenia TUS.
Chcesz dowiedzieć się i doświadczyć więcej? Zapraszam Cię na moje szkolenia przygotowujące do prowadzenia TUS! Dowiedz się więcej.